Door: Carolien Verduijn
Beeld: Jeroen Nissen
Kinderen krijgen, sorry zeggen voor fouten die je niet zelf hebt gemaakt, vliegschaamte en minder vlees eten: de discussie over hoe je als individu je verantwoordelijkheid kunt dan wel moet nemen in de klimaatcrisis is losgebarsten. Ook theatermakers Yinka Kuitenbrouwer en Zarah Bracht stellen dit aan de kaak in hun voorstellingen Morgen werd alles anders (Kuitenbrouwer) en Being wrong and how to admit it (Bracht). Een tweegesprek over de kwestie van verantwoordelijkheid nemen in het theater ten tijde van een wereldwijde crisis.
Wat betekent het eigenlijk om verantwoordelijkheid te nemen?
Bracht: ‘Ik denk dat verantwoordelijkheid nemen voor mij betekent dat je niet de gemakkelijkste weg kiest, omdat je overtuigt bent dat een hoger doel of principe belangrijker is. Soms is dat politiek of speelt het zich af in de publieke sfeer, maar het kan ook heel persoonlijk zijn.’
Kuitenbrouwer: ‘Ik sluit me daarbij aan. In de thematiek van voorstellingen kan verantwoordelijkheid een heel groot gewicht hebben, maar het zit ook in kleine dingen. Bijvoorbeeld wanneer je iemand aanspreekt op bepaald gedrag, of simpelweg het eten op tijd op tafel zet. Er voor elkaar zijn, dat is verantwoordelijkheid nemen.’
Kuitenbrouwer vertrok in haar maakproces vanuit haar zorgen over de toekomst en de twijfel die daaruit voortkomt over het al dan niet op de wereld zetten van kinderen. ‘Wil ik mijn mogelijk toekomstige kinderen wel opzadelen met deze verziekte wereld? Wil ik hen de verantwoordelijkheid geven om de troep van voorgaande generaties op te ruimen?’ Voor haar documentaire theatervoorstelling Morgen werd alles anders nam ze dertig interviews af met mensen tussen de acht en honderd jaar. ‘Een van de vragen die ik hen stelde was: ‘wat betekent verantwoordelijkheid voor jou?’ Een meisje van acht zei toen: ‘Als mijn moeder mij vraagt om op mijn zusje te passen, dat ook doen.’
Hoe verhoudt je persoonlijke gevoel van verantwoordelijkheid zich tot het maakproces van de voorstelling?
Kuitenbrouwer: ‘Ik merk dat ik door deze voorstelling zowel op artistiek als persoonlijk vlak meer bewuste keuzes ben gaan maken. Ik eet nu bijvoorbeeld veganistisch, omdat ik dat belangrijk vind. Maar ik ga andere mensen niet dwingen om geen vlees meer te eten. Mijn voorstelling is een wel een manier om dat aan te kaarten. In het maakproces lees ik veel en praat ik met mensen. Dat is heel inspirerend. Wanneer je zo bezig bent met een onderwerp voor een voorstelling, kan ik dat niet loskoppelen van mijn persoonlijke leven.’
Bracht: ‘Precies. Je informeert jezelf en leert over het onderwerp waarin je je verdiept voor je voorstelling, wat een effect heeft op je privéleven. En je privéleven heeft ook weer invloed op dat wat je maakt.’
Bracht maakt de voorstelling Being wrong and how to admit it. ‘Ik heb mij verdiept in het politieke excuus. We zien een politica die zich moet verontschuldigen. Het lukt haar niet, en we zien een voorstelling over waarom dat excuus zo ingewikkeld is. Het politieke excuus is weinig inhoudelijk, en vooral vormelijk van aard. In mijn voorstelling probeer ik het inhoudelijk te maken, het vormt een pleidooi voor de verantwoordelijkheid die een excuus met zich meebrengt. Ik vind het mooi en menselijk dat we fouten maken, die kunnen erkennen en daardoor verandering teweeg kunnen brengen. Het is fascinerend dat daar in de maatschappij weinig ruimte voor lijkt te zijn. Het is moeilijk voor publieke figuren om een gezicht te zijn voor de erkenning dat een bepaald systeem niet meer houdbaar is. Ik zou het vet vinden als politici zouden toegeven dat het systeem de planeet kapot heeft gemaakt. Dat ze zich verontschuldigen voor het feit dat ze niet eerder hebben ingegrepen, want dat klimaatverandering gaande is door menselijk handelen, is al sinds de jaren ’70 bekend’.
Het idee voor Being wrong and how to admit it vormde zich nadat Bracht het boek Adults in the Room - My battle with Europe’s deep establishment las van de voormalige Griekse minister van financiën Yanis Varoufakis. ‘Hij deed bij de Europese Unie een nieuw voorstel over hoe we eerlijker en duurzamer kunnen nadenken over de economie. Ondanks dat ze privé toegaven dat hij gelijk had en zijn voorstel zinvol en vooruitstrevend zou zijn, ketsten de toppolitici het af, omdat ze aangaven in het openbaar uitspraken te hebben gedaan die in tegenspraak waren met zijn voorstel’, vertelt Bracht. ‘Dan merk je opeens dat ook de mensen waarvan wij denken dat ze het probleem kunnen oplossen, precies denken zoals wij. De verantwoordelijkheid wordt afgeschoven op het systeem. Dat is vreemd, want wij hebben dat systeem zelf gemaakt. En het is ook heel eng: politici denken blijkbaar dat ze niet van koers kunnen wijzigen of bijstellen als ze er nieuwe inzichten zijn. Een multinational wil de aarde ook niet kapot maken. Maar die bedrijven zitten wel vast in een systeem van eindeloze groei. Als die bedrijven niet samen afspreken dat die eindeloze groei niet meer hoeft, kan een bedrijf alleen niets veranderen, want dan gaat het failliet. Het is dus iets heel collectiefs.’
Is het niet frustrerend om een voorstelling te maken over iets dat zo urgent is en toch zo langzaam gaat?
Kuitenbrouwer: ‘Voor mij is dat een manier om ermee om te gaan. Het is één van de redenen dat ik theatermaker ben geworden; als ik ergens mee zit, dan probeer ik daar op een theatrale manier over te communiceren. Dat heeft een deel van mijn frustratie weggenomen. Ik ben er ook activistischer door geworden.’
Bracht: Het is veel frustrerender om niets te maken. Een voorstelling maken is een daad in de openbaarheid. Ik hoop en geloof dat dat bijdraagt aan een bepaald discours. In de hoofden van het publiek kan je voorstelling iets aanstippen en vragen oproepen. Dat is juist heel dankbaar een dierbaar werk, niet frustrerend. Daarnaast is het bevredigend om te weten dat je onderdeel bent van een grote, trage beweging in de wereld. Mensen worden langzaam bewust, en je draagt daaraan bij. Het maakt me ook optimistischer en milder. Het is mooi om de schoonheid te zien van de poging.’
Hoe verhoudt de theatrale vorm waarmee je werkt zich tot de thematiek van verantwoordelijkheid?
Kuitenbrouwer: Documentair theater is iets waar ik al langer mee bezig ben. Ik heb gemerkt hoe mooi ik het vind om met andere mensen te praten. Ik werk voor deze voorstelling met een geluidskunstenaar die de interviews heeft verwerkt tot soundscapes. De geluiden omringen mij terwijl ik alleen op de scène sta. Soms zijn die stemmen inhoudelijk, soms vervormen ze tot muziek. Doordat het geen fictie is, brengt het op een andere manier iets teweeg en komt het dichtbij het publiek. Omdat ik in mijn eentje maak en op scène sta, helpt het om andere stemmen in de voorstelling te hebben. Daardoor gaat het verder dan alleen mijzelf. Sommige mensen vinden juist aansluiting bij de geïnterviewden. In het theater kan heel veel, en het is voor mij ook een artistiek onderzoek naar waar de grens ligt…niet alles in mijn voorstelling is echt gebeurd, maar maakt dat iets uit?’
Bracht: ‘De vorm waarin ik werk is vrij theatraal en beeldend, maar dat is eerder ontstaan uit liefde voor het medium theater, en niet gekoppeld aan een bepaald onderwerp. In mijn voorstelling zie je de binnenwereld van de politica. Je ziet het genot dat je kunt voelen wanneer je fouten maakt. Veel dingen die fout zijn, zijn ook heel lekker om te doen. Je ziet eerst een soort showy musical. Dat is totaal buiten mijn comfortzone, maar het is meteen leuk om naar te kijken ondanks dat het tenenkrommend is. Ik probeer met die vorm empathie te creëren voor waarom bepaalde fouten worden gemaakt. Het is net als met reizen: dat mensen willen reizen is heel begrijpelijk. Laatste vertelde iemand dat hij naar Zuid-Afrika ging. Ik zei toen: ‘Oh, wat tof!’. Maar waarom zeg ik dat? Je moet daarheen met het vliegtuig, hoe verantwoord je dat? Vliegen is zo goedkoop geworden, als je de uitwerking daarvan ziet dan denk je: ‘fuck, dit is niet oké, om zo door te blijven gaan.’
Hebben jullie een antwoord gevonden op hoe je verantwoordelijkheid moet of kunt nemen in de kwesties die jullie aankaarten?
Kuitenbrouwer: ‘Morgen werd alles anders gaat over de schrik die ik zelf heb: wat doe je kinderen aan wanneer je ze op de wereld zet? In wat voor wereld leven zij over dertig, veertig of vijftig jaar? En misschien hebben toekomstige ouders zo’n schrikbeeld altijd wel gehad, want je weet natuurlijk nooit hoe de toekomst eruitziet. Hoe gaan mensen om met die vraag? Ik heb er geen antwoord op. Het gaat ook over je verzoenen met het niet-weten. Ik ben niet iemand die mensen iets wil leren of met een bepaald idee naar buiten sturen. Heel soms komen mensen na afloop naar mij toe omdat ze zich persoonlijk aangevallen voelen. Ze voelen het alsof ik vind dat hun kind niet mag bestaan. Maar dat bedoel ik niet, dat is het laatste wat ik zou willen.’
Bracht vult aan: ‘Wanneer je een voorstelling maakt, weet je het antwoord op de vragen die je stelt zelf ook vaak niet. Je kunt je afvragen of goed en fout überhaupt nog bestaat in onze cultuur. Waar is de moraal gebleven? We durven niet te zeggen dat er zaken zijn die zo schadelijk zijn dat we ze niet meer mogen doen. Tegelijkertijd denk ik wel dat mensen erover nadenken. Door de geglobaliseerde wereld is er veel meer bewustzijn gekomen over dat een groot deel van onze welvaart mogelijk is, doordat er aan de andere kant van de wereld mensen voor lijden.’